Nhà văn, kỹ sư nông nghiệp Lê Khôi vừa qua đời ở tuổi 91 tại Đà Nẵng. Ông là người khá nổi tiếng vì những am tường và sâu sát về trồng trọt, giống lúa và bảo vệ thực vật, luôn gắn bó với ruộng đồng Quảng Nam- Đà Nẵng từ phong trào hợp tác xã cho đến khi khoán hộ nông dân. Ông viết nhiều tập truyện ngắn và truyện lịch sử, kịch bản phim được trao giải thưởng văn học...

Chân dung kỹ sư Lê Khôi

Kỹ sư nông nghiệp Lê Khôi, nguyên là Bí thư Thanh Niên xã hồi mới cướp chính quyền năm 1945. Khi Cục Điện ảnh đầu tư hàng chục triệu đồng để ông hoàn tất kịch bản phim lịch sử "Trần Thủ Độ" trong những ngày đầu năm 2004, ông lại gọi tôi đến nhà để chia vui. Trước đó, "nhà văn trẻ... 77 tuổi" này cũng liên tiếp nhận được các giải thưởng của Tổng cục Chính trị và UBND TP Đà Nẵng sau khi in hai tập truyện ngắn Hồi sinh và Quê hương (NXB Đà Nẵng, năm 2000) mà ông thai nghén trong những năm làm chuyên gia ở Campuchia.

Sau nhiều năm nghỉ hưu, lúc đã ngoài 70 tuổi, người ta còn ngạc nhiên hơn khi thấy ông xung phong tham dự một khóa học viết kịch bản dành cho những người viết trẻ, rồi cặm cụi ngồi viết lại hơn 3.000 trang các kịch bản phim về các nhân vật lịch sử từ đầu thế kỷ XIII cho đến khi Ngọc Hân công chúa qua đời vào năm 1803...

Cái gì làm cho một cựu tù cấm cố ở Côn Đảo hồi kháng chiến chống Pháp trở thành một chuyên gia nông nghiệp rồi lại... đèo bồng sang lĩnh vực văn chương nghệ thuật như ông?

Học từ nhà tù đến công trường, đồng ruộng...

Kỹ sư Lê Khôi sinh năm 1928 tại Vĩnh Điện, H. Điện Bàn, Quảng Nam, một thị trấn bên thành dinh trấn Quảng Nam xưa của các chúa Nguyễn. Năm 1945, ông vừa học xong Diplôme chương trình Pháp thì tham gia phong trào Việt Minh cướp chính quyền ở Hội An và trở thành Bí thư Đoàn Thanh niên cứu quốc xã Cộng Hòa (nay là xã Điện Minh, Điện Bàn). Năm 1948 ông bị Pháp bắt giam cấm cố tại nhà lao Côn Đảo và được trao trả tại Sầm Sơn sau hiệp định Genève.

Từ những năm 1975 cho đến năm 2000, trừ những năm sang Campuchia làm chuyên gia tại Battambang, hầu như nông dân tại 255 hợp tác xã nông nghiệp ở Quảng Nam và Đà Nẵng không ai không biết đến ông với tư cách là một kỹ sư trồng trọt và bảo vệ thực vật tận tụy với nghề và bám sát đồng ruộng. Kể cả những lúc phụ trách những công việc lãnh đạo, người ta cũng ít thấy ông ở bàn giấy.

Sau khi về hưu năm 61 tuổi, nhiều hợp tác xã nông nghiệp và hộ nông dân vẫn tìm ông ký hợp đồng làm cố vấn cho việc gieo trồng của họ. Trên sách báo, những bài viết hướng dẫn kỹ thuật nông nghiệp với những ví dụ cụ thể của ông hàng ngày đều đến với người nông dân xứ Quảng. Kỹ sư Lê Khôi cũng là nhân vật của nhiều bộ phim về nông thôn của nhiều nhà làm phim tư liệu, khoa học nổi tiếng. Quan trọng hơn, gặp ông lúc ông đã 77 tuổi, trong bộ đồ giản dị mặc ở nhà, tôi bất ngờ nhìn thấy những cơ bắp vẫn còn chắc nịch của ông, mà những người trên dưới sáu mươi vẫn còn ao ước!

Nhưng cuộc đời ông không phải là con đường bằng phẳng. Hết tù cấm cố bởi chính quyền Pháp, khi ra Bắc lại bị quy oan là phản động phải đi gánh đất, lao động nhiều năm từ các công trường, nông trường ở Bái Thượng, Bến Thủy, Quỳnh Lưu, Tây Hiếu... trước khi được minh oan và phục hồi đảng tịch vào năm 1958.

Từ khi được đi học rồi dạy đại học cho đến triển khai các công trình nghiên cứu khoa học trong nông nghiệp ông dường như luôn bị ganh tỵ, chèn ép, thậm chí trù dập bởi tính thẳng thắn đấu tranh cho lẽ phải, không chịu luồn cúi trước cấp trên. Đối với Lê Khôi, học và đem cái học của mình phục vụ cho phát triển là mục tiêu suốt đời. Trong tù, ông trau dồi tiếng Pháp và học tiếp toán, hóa, sinh vật do các trí thức đương thời của ông truyền lại. Khi kỹ sư nông nghiệp Lưu Văn Lê quê ở Gò Công vào nhà lao cấm cố ở Côn Đảo, ông xin thọ giáo kỹ thuật trồng trọt và say mê nghề từ đó. Lúc lao động ở nông trường Tây Hiếu, ông học tiếp về kỹ thuật trồng cà-phê và bảo vệ thực vật. Giáo sư Đường Hồng Dật dạy ông nhiều kinh nghiệm, kiến thức về bảo vệ thực vật, còn Viện Sỹ Lương Định Của lại là người thầy lớn dìu dắt ông vào con đường nghiên cứu gen và lai tạo giống lúa.

Ngồi với ông ở nhà, khi đã gần bát tuần, ông Khôi mới tâm sự: "Nhờ hiểu biết ở cả hai lĩnh vực trồng trọt và lai giống, cộng với vốn ngoại ngữ nên mình nghiên cứu sâu hơn, và yêu nghề hơn...".

Nhưng càng yêu nghề thì phải càng vắng nhà luôn vì tiếng gọi của đồng ruộng. Điều ấy vợ con ông đều không muốn, dù biết "ông già vẫn còn ngứa ngáy tay chân không chịu được"!

Cứ đi hỏi nông dân và những ai từng quản lý ở các hợp tác xã nông nghiệp trên địa bàn Quảng Nam-Đà Nẵng, mọi người không chỉ nghe tên mà con quen mặt ông trong nhiều chục năm, khi ông sục sạo ở khắp các vùng sản xuất nông nghiệp và viết bài hướng dẫn canh tác mỗi ngày trên báo tỉnh...

 

Ông Lê Khôi trong một chuyến sưu tầm tư liệu lịch sử.

Viết cho đỡ ngứa tay!

Ông kể với tôi, chuyện văn chương đã có sẵn trong ông thời trẻ. Ông thuộc lòng thơ của nhiều tác giả tiền chiến. Lúc ở tù, ông đã làm thơ, viết kịch thơ cho bạn tù diễn ngoài Côn Đảo. Nhưng không ngờ hai năm làm chuyên gia ở Battambang, văn chương lại thức dậy trong ông. Giao du với giới trí thức bạn, nghe họ kể nhiều chuyện cảm động những năm dưới chế độ Pôn Pốt, vào đọc ở các kho tư liệu khoa học về côn trùng ở Pnompenh do Pháp để lại, ông viết liền hai cuốn sách Hồi Sinh (truyện ngắn) và Cuộc phiêu lưu của chú kiến Foo-ru (chuyện khoa học giả tưởng).

Ông nói vui: "Viết rồi để đó. Nào ngờ khi vợ con không cho lội ruộng nữa, mình mới đem ra sửa và gởi in thì lại được giải thưởng. Và được Hội Nhà văn thành phố mời vô sinh hoạt như một nhà văn... trẻ!". Bị kích động bởi thành công ban đầu, Lê Khôi đem tất cả những ký ức của thời trẻ bên thành La Qua của dinh trấn Quảng Nam thời tiền khởi nghĩa và những chuyện cảm động khác về các bạn tù ở Côn Đảo viết tập truyện Quê hương hơn 200 trang. Lại được giải! Ngon trớn, ông nhảy sang nghiên cứu lịch sử và viết liền mấy ngàn trang kịch bản phim. "Nào ngờ khi đưa cho các nhà văn đi trước đọc, mấy ảnh lại động viên và gởi cho Cục Điện ảnh".

Trong căn nhà ông đang ở tại khu tập thể Hòa Cường Đà Nẵng, cứ mỗi lần gặp nhau, "nhà văn trẻ" Lê Khôi lại đem ra khoe với chúng tôi những tập bản thảo dày cộm được đánh vi tính, đóng bìa cẩn thận. Ông nói: "Mình gắng sống đến 80 tuổi để viết cho xong những nhân vật yêu thích trong lịch sử Việt Nam. Nhiều chuyện trong sử ta rất lý thú nhưng ít được người ta biết tới. Cứ nghĩ Vương Thông thời nhà Minh và Tôn Sỹ Nghị đời nhà Thanh là những tướng tài là thế, mang hàng vạn ngựa chiến xâm lược nước ta là thế mà vẫn bị quân dân ta tiêu diệt. Vậy thì tướng ta phải tài giỏi mưu trí hơn chứ. Nhưng ta rất thiếu phim lịch sử để giáo dục các thế hệ về sau. Tuổi trẻ bây giờ cứ coi vua Càn Long như một minh quân nhưng không hiểu ông ta đã sai Tôn Sĩ Nghị sang xâm lược nước ta. Người ta xem phim và nhớ sử Tàu còn sử nước mình thì không rõ...". Rồi ông tâm sự:  "Tôi viết về Nguyễn Trãi cũng vì nhiều chi tiết về ông và gia đình chưa được nhắc tới. Vì sao Nguyễn Anh Vũ, con trai của Nguyễn Trãi và bà Trần Thị Thái thoát khỏi vụ án vườn Lệ Chi và hậu duệ của bậc danh tài ấy sau này đóng vai trò gì trong xã hội cận đại? Trần Thủ Độ, Hồ Quý Ly, Lý Chiêu Hoàng, Ngọc Hân công chúa... là những nhân vật đặc biệt của lịch sử chưa được nói tới đầy đủ. Các công thần nhà Tây Sơn hiện cũng ít tài liệu nói đến... Tôi nhờ mê sử, gần đây lại được bạn bè công tác trong ngành này ở Hà Nội giúp đỡ và tìm đọc một số gia phả nên đã sưu tầm được nhiều tư liệu bổ ích để viết các kịch bản văn học cho phim lịch sử. Sau này ai có dựng được phim không tôi không biết trước, vì tùy thuộc nhiều thứ, nhưng việc yêu thích tôi vẫn làm. Chỉ mong có được sức khỏe!". Và dường như , như ông nói, ông bà ở cõi trên đã nghe được, Trời Phật đã nghe được nên đã cho ông sức khỏe đến ngoài 90 tuổi!

Tôi biết tính ông Lê Khôi khi ông còn đương chức: Làm cho đến cùng những dự định của mình, miễn là có ích và không ngại chuyện thị phi. Ông sẵn sàng tranh luận về khoa học và bảo vệ các luận cứ của mình mà không sợ bất cứ áp lực nào. Ông cũng có một đức tính khác, là sự hiếu thảo. Mẹ ông mất ở tuổi gần 100, năm ông 77 tuổi. Lúc bà còn sống, dù bận việc tới đâu, hàng ngày ông vẫn ghé về nhà, ngôi nhà cổ ở thị trấn Vĩnh Điện, thổi cơm và chăm chút từng món ăn cho mẹ...

Chuyện làm nông nghiệp, làm khoa học và gắn bó với ruộng đồng  của ông thì như đã kể. Chuyện viết văn, làm kịch bản phim lịch sử của ông, còn phải có thời gian để chứng nghiệm. Nhưng như lời ông  vẫn tâm sự, đó cũng là công việc khó khăn vạn lần so với gieo trồng, cày cuốc trên đồng ruộng.

Tôi viết về ông, chỉ vì yêu những tính cách đó của ông, một nhân vật đương thời không phải dễ dàng gặp được.

Những dòng này của một đứa đàn em, hôm nay như một nén nhang tiễn ông về nơi yên nghỉ. Vĩnh biệt ông!

Tháng 6-2019

TRƯƠNG ĐIỆN THẮNG